Paris, từ một vũng lầy chất thải trở thành đô thi phồn hoa bậc nhất thế giới.

Paris thời điểm trước khi cải tạo:

Sau “đêm trường Trung cổ”, thành Paris tiếp nhận Trào lưu đô thị Phục hưng từ nước Ý vào cuối thế kỷ 16 với những công trình đơn lẻ và ít tác động vào cấu trúc đô thị hiện hữu. Gần một thế kỷ sau, kiến trúc sư cảnh quan Le Nôtre, tác giả của vườn Versailles, đã đề xuất kéo dài trục của vườn Tuileries về phía Tây để tạo nên Đại lộ Champs Elysées. Đại lộ này sau đó trở thành trục phát triển chính của thành phố: kết nối đô thị với vùng nông thôn phía Tây và tạo ra một khung phát triển vùng độc đáo trong lịch sử. Cùng với Champs Elysées, một cung đường rộng khác cũng được mở chạy dọc theo tường thành cũ phía Bắc Paris – nay không còn ý nghĩa phòng thủ (Hình 1). Cung đường này do đó được gọi là Boulevard, một từ gốc Bắc Âu có nghĩa là “hàng rào quân sự” .

Vườn Tuileries tráng lệ và Champs Elysées trơ chọi giữa cảnh quan nông thôn tuy giúp định hình Paris tương lai nhưng lại không giúp giải quyết những vấn đề của Paris hiện tại. Thành phố vẫn là một đô thị trung cổ chật chội với nhà cửa lộn xộn và đường phố hẹp. Bên cạnh đó, phần lớn thành phố nằm trên một vùng đất thấp bên hữu ngạn sông Seine nên thường xuyên chịu cảnh ngập lụt. Hệ thống thoát nước yếu kém và việc tới 40% căn nhà trong thành phố không kết nối với hệ thống này khiến cho mỗi khi ngập lụt, phế thải chảy tràn trên đường phố Paris gây ô nhiễm môi trường và bệnh tật nghiêm trọng. Điển hình là dịch tả giết chết 19.000 người vào năm 1848. Cùng lúc đó, cách mạng công nghiệp thu hút hàng trăm ngàn nông dân di cư ra thành phố trong khi hệ thống hạ tầng đô thị yếu kém và ngành vệ sinh dịch tễ chưa ra đời. Đô thị thực sự trở thành địa ngục trần gian với môi trường sống tồi tệ và bất công đầy rẫy.

Bản đồ quy hoạch Paris năm 1800.

Dịch tả - hẩu quả của sự sai lầm quy hoạch hệ thống bể phốt.

Haussman - Người hùng của Kinh đô ánh sáng 

Năm 1853 vủa Napoleon III triệu hồi Haussman về và trao cho ông chức vụ giám đốc quản lý thành phố với nhiệm vụ cải tạo thủ đô Paris

Một trong những công việc đầu tiên mà Haussmann thực hiện là vẽ bản đồ chi tiết thành phố Paris. Ông cho dựng những cây cột gỗ có kích thước cao hơn các công trình xung quanh khắp nơi trong thành phố để tạo thành các điểm khảo sát. Chi tiết thu được được mô tả trên một bản đồ tỷ lệ 1:5000 có kích thước 3,7 x 4,5 mét. Công việc bản đồ hóa hệ thống cống của Paris đã được một sĩ quan trong quân đội bắt đầu dưới thời Napoleon I năm 1806.

Vấn đề thứ hai cần giải quyết là xây dựng cơ chế tài chính để triển khai dự án. Nhà vua đã nhấn mạnh rằng ông muốn cải tạo lại Paris mà không phải tăng thuế lên người dân. Điều này có nghĩa là Haussmann phải tìm phần lớn nguồn vốn ngoài ngân sách hiện hữu của chính quyền. Giải pháp tài chính đầu tiên là bán trái phiếu của thành phố cho công chúng và các quỹ đầu tư . Giải pháp thứ hai của Haussmann là buộc các nhà thầu xây dựng chịu trách nhiệm chi trả cả tiền đền bù cho những công trình bị giải tỏa, tức là chịu gánh nặng tài chính cho toàn bộ dự án.

Về hạ tầng: Thoát nước thải và chống ngập hiệu quả, cung cấp đủ nước sạch, thắp sáng đường phố, bố trí đủ nghĩa trang và xây dựng công viên là những mục tiêu đầu tiên được đặt ra.Ba vấn đề cấp bách đối với hệ thống thoát nước thải của Paris là: gia tăng quy mô, chống tràn ngược và dời xa cửa xả khỏi thành phố và nguồn nước sinh hoạt. Lời giải của đồ án QHCT Paris là xây dựng một hệ thống thoát nước dưới mọi lòng đường và gom nước thải vào hai cống lớn hình elip trong khu trung tâm trước khi thoát ra hạ lưu sông Seine, nằm xa về phía Tây Bắc thành phố. Hệ thống cống gom này đủ lớn để con người có thể dễ dàng di chuyển và thực hiện công việc bảo dưỡng trong lòng cống. Mặc dù có quy mô lớn, hệ thống thoát nước này được hoàn thiện trong một thời gian kỷ lục: quy hoạch xong vào năm 1856, hoàn thành hệ thống cống chính vào năm 1868 và toàn hệ thống với tổng chiều dài 500km vào năm 1870. Khi dự án thoát nước kết thúc cũng là lúc Haussmann rời nhiệm sở, để lại một Paris không có nước đọng trên đường phố và rủi ro ngập lụt giảm đáng kể. Hệ thống thoát nước này sau đó trở thành mẫu mực trên thế giới và phần lớn hệ thống vẫn hoạt động tốt cho tới ngày hôm nay.

Về công viên: Haussmann thiết lập nhiều công viên công cộng mới và có quy mô lớn khắp Paris “như một liều thuốc giải độc cho một thành phố đông người và chật chội”. Bản quy hoạch phân bố đều các công viên ra các khu vực khác nhau của thành phố: Bois de Boulogne ở phía Tây, Bois de Vincennes phía Đông, Parc des Buttes-Chaumont phía Bắc và Parc Montsouris phía Nam. Trong nhiều trường hợp, vườn hoàng gia (Tuileries, Luxembourg), nghĩa trang và cả bãi tập duyệt binh của quân đội được chuyển đổi thành những công viên phục vụ tất cả mọi người. Bên cạnh những công viên lớn, đồ án của Haussmann cũng bao gồm 24 công viên nhỏ trong các khu dân cư. Trong vòng chưa đầy 20 năm, diện tích mảng xanh của thành phố tăng lên gấp 10 lần, đạt tổng diện tích 1800 hecta.Về khía cạnh thiết kế, phong cách cảnh quan truyền thống của Pháp, tiêu biểu bởi mạng đường đi bộ hình kỷ hà và những ô trồng cây vuông vắn, được thay thế bởi phong cách “tự nhiên” của Anh Quốc. Kỹ sư Alphand không chỉ thiết kế mặt bằng công viên và đường phố mà tất cả những chi tiết nhỏ nhất để tạo dựng được một Paris tráng lệ và đầy phong cách.

Về đường phố: Việc xây dựng hệ thống cống thoát nước, vỉa hè, đèn chiếu sáng và dải cây xanh dọc theo các tuyến đường đã định nghĩa lại làn ranh giữa không gian công cộng (đường phố) và không gian tư (công trình). Hệ thống hạ tầng này mở rộng định nghĩa về chức năng của đường phố, từ không gian vận chuyển con người và hàng hóa tới vai trò về môi trường và sức khỏe cộng đồng. Những con đường mà QHCT Paris đề xuất bao gồm hai loại: avenue và boulevard. Boulevard thường là những đường vành đai rộng, cây trồng hai bên đường và có chức môi trường: mang ánh sáng, không khí và cây xanh tới cuộc sống đô thị. Trong khi đó, avenue là những đại lộ thẳng tắp có chức năng thiết kế đô thị là kết nối các công trình mang tính biểu tượng quan trọng. Cả avenue và boulevard tạo thành hệ thống khung cho “không gian kiến trúc và hướng sự chú ý tới nơi chốn”. Hệ thống giao thông của Paris được hoàn thiện bằng việc xây dựng các trục Đông-Tây và Bắc-Nam xuyên thành phố và hoàn thành đại lộ vành đai (Boulevard St. Germain). Những thành quả khác của dự án bao gồm: sử dụng nhựa đường thay thế cho đá lát đường; tăng tổng chiều vỉa hè từ 250 km năm 1842 lên đến 1000 km vào năm 1870; và xây dựng 7 cây cầu bắc qua sông Seine. Tuy nhiên, giao thông trong đồ án cải tạo Paris của Haussmann không chỉ bó hẹp trong việc xây dựng hệ thống đường cho phương tiện cơ giới. Giao thông công cộng cũng được đầu tư thích đáng. Năm 1954, công ty xe buýt sử dụng ngựa kéo ra đời từ sự hợp nhất nhiều doanh nghiệp nhỏ với 30 tuyến và gần 500 phương tiện. Một tuyến đường sắt hạng nhẹ chạy bằng hơi nước kết nối công viên Bois de Boulogne với Quảng trường Concorde khai trương năm 1854. Một tuyến đường sắt chạy vòng quanh thành phố được đưa vào hoạt động từ 1862 tới 1867 với chiều dài 30km, 27 nhà ga và 3 chuyến mỗi giờ.