Ruộng bậc thang - kỳ quan của nền văn minh lúa nước

Châu Á là cái nôi của nền văn minh lúa nước và có nhiều quốc gia sở hữu những thửa ruộng bậc thang thể hiện đặc trưng lối canh tác của cộng đồng dân cư vùng cao. Tuy nhiên lối canh tác này đã vô tình tạo nên một cảnh sắc thiên nhiên vô cùng hoàn mỹ về những bậc thang được bắt lên trời, và đây đã trở thành những chất liệu vô cùng đặc biệt để phát triển du lịch tại các vùng cao. Và Việt Nam là một trong những quốc gia sở hữu nhiều thửa ruộng bậc thang đẹp bậc nhất với những cái tên như Mù Cang Chải (Yên Bái), Hoàng Su Phì (Hà Giang), Sapa (Lào Cai)… của Việt Nam thường xuyên được xướng lên trên các bảng xếp hạng quốc tế về ruộng bậc thang đẹp nhất thế giới.

Về sự hình thành: 

Giới nghiên cứu cho rằng lịch sử hình thành ruộng bậc thang ở vùng miền núi phía Bắc gắn liền với lịch sử cư trú của các tộc người thiểu số. Cách nay khoảng 500 năm, những tộc người thiểu số chủ yếu du canh du cư nơi vùng cao, và họ chọn những nơi có các yếu tố tự nhiên bình thuận cho công việc đồng áng. Nhưng dần lối sống đó chuyển đổi thành định canh định cư xác lập những bản làng, kéo theo tập quán canh tác lúa nước cũng có những thay đổi quan trọng.

Dựa vào thiên nhiên là chủ yếu nên những mảnh nương rẫy nào gần nguồn nước thì sẽ cho năng suất tốt hơn và đất đai ít bị sói mòn, bạc màu. Vì vậy, những cư dân vùng cao đã xác lập các vùng trồng lúa ở vị trí ven các thung lũng, sườn đồi thấp và nhất thiết phải nằm cạnh các con suối hoặc nơi có mạch nước ngầm đùn lên.

Trong các công đoạn khai khẩn mở ra diện tích trồng lúa mới trên các sườn đồi, núi, việc đắp nên các bờ ruộng như xây những “bức tường giữ nước” là quan trọng nhất. Cuốc bướm được dùng để cào đất tạo bờ rồi dùng gáy cuốc và chân dẫm để nén chặt đất, be bờ cố định. Thông thường độ chênh lệch của mỗi thửa ruộng là khoảng 1m đến 1,5m.Ban đầu, các mảnh ruộng trên nương chỉ là những ô nhỏ, dần dần do nhu cầu sản xuất, những cư dân nơi rẻo cao đã mở rộng những ô ruộng đó bằng cách đắp bờ to và kéo dài hơn. Những thửa ruộng bậc thang thô sơ hình thành, dần mang lại một nền nông nghiệp với sản lượng tốt hơn trước. Sau một thời gian ổn định với lối canh tác này, diện tích ruộng nương dần được mở rộng ở những nơi có địa hình dốc hơn tại các sườn đồi, núi cao.

Cộng đồng cư dân vùng cao đã khai khẩn, xác lập ruộng lúa ở những triền núi cao tưởng như không thể đặt chân tới được để định hình và duy trì những bậc thang ruộng mà nhìn từ dưới như những nấc thang bắc lên trời xanh giữa đại ngàn hùng vĩ. Cứ như vậy, năm này qua năm khác, thế hệ này qua thế hệ khác, trong khoảng 300 – 400 năm, các tộc người như người H’Mông, Dao, Nùng, Hà Nhì… đã hình thành, phát triển và bảo tồn di sản của cha ông để lại là hệ thống ruộng bậc thang như những bức tranh nghệ thuật tuyệt sắc nơi núi rừng xanh thẳm. Xuân qua, hạ tới rồi thu sang, đông về, miền cao với muôn trùng núi biếc biến chuyển sắc thái cùng những kiệt tác ruộng bậc thang qua những mùa đặc trưng riêng: mùa đổ nước, mùa lúa non, mùa vàng, mùa gặt…